به گزارش خبرگزاری مهر، نشریه الکترونیک بقیع که به کوشش پژوهشکده حج و زیارت و ستاد فرهنگی اربعین منتشر شده است، مصاحبه‌ای با عنوان «نقش هویت تمدنی بقیع در میراث مشترک مسلمانان» با حجت الاسلام محسن الویری، رئیس گروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم (ع) انجام داده است. این مصاحبه در سه محور جایگاه میراث مشترک مسلمانان در بقیع و ضرورت پاسداشت و احیای یادبود بزرگان اسلام در بقیع، و آسیب‌های افراط‌گری مذهبی در بقاع متبرک و تراث اسلامی سامان یافته است. در ادامه این مصاحبه را می‌خوانید؛
*جایگاه میراث مشترک مسلمانان در بقیع چیست؟
قبرستان‌ها یکی از اجزای فضای زیست انسانی است که به ویژه از منظر تاریخ اجتماعی نقش بسیار مهمی در هویت‌بخشی ساکنان یک روستا یا شهر یا کشور و یا گستره‌ای فراتر از یک کشور دارد. زیرا قبرستان‌ها در حقیقت مکانی برای پیوند بین گذشته و حال است که دربردارنده و تجلی‌گاه یکی از مهمترین مؤلفه‌های فیزیکی حافظه جمعی و مشترک افراد به شمار می‌رود. مردمی که دست کم یکی از عزیزان خویشاوند یا غیرخویشاوندشان را در یک قبرستان به خاک سپرده‌اند، بخشی از گذشته خود را در آن قبرستان جستجو می‌کنند و به صورت طبیعی به هر اندازه اشخاص مدفون در مقابر عمومی دارای طرفداران بیشتر باشند دایره اثرگذاری آن قبرستانو نقش هویت‌بخش آن هم افزایش می‌یابد. به عنوان مثال قبرستان وادی السلام در نجف و قبرستان تخت فولاد در اصفهان و قبرستان شیخان در قم به دلیل در برداشتن تعدادی از بزرگان شیعه یک میراث مشترک بین همه شیعیان به شمار می‌روند. معابد و اماکن مقدس و مقابر و عتبات و بقاع متبرکه هم همین وضعیت را دارند و به میزان مورد علاقه بودن دایره اثرگذاری بیشتری دارند. به نظر می‌رسد برخی از قبرستان‌های عمومی مانند بهشت زهرا در تهران با وجود گسترده بودن به دلیل تنوع فکری و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی به خاک سپرده شدگان آن، نقش‌آفرینی کمتری از نظر هویت‌بخشی در مقایسه با برخی قبرستان‌های کوچک مانند قبرستان شیخان در قم دارند.
یک بعد دیگر قبرستان‌ها بازتاب یافتن فرهنگ و باورها و گرایش‌های فرهنگی و اجتماعی مردم در آن است که در قالب نوع آراستن روی قبر، نوشته‌های روی سنگ قبرها و محوطه‌سازی قبرستان و مواردی از این دست تجلی می‌کند، به عبارت دیگر همان طور که قبرستان‌ها نقش هویت‌بخشی دارند جنبه نشان دادن و به رخ کشیدن و آشکار ساختن هویت مردم را هم دارند.
بنابراین با توجه به پیوند بین فضا و هویت و به دلیل قرار داشتن بخشی از میراث هویتی مشترک مسلمانان یعنی چهار تن از چهره‌های شاخص خاندان پیامبر (که از ائمه معصوم شیعیان هستند) و نیز وجود دختران و همسران و اصحاب پیامبر و تابعان و علما و بزرگان در قبرستان بقیع، این قبرستان عمومی از جایگاهی بلند در هویت‌بخشی مسلمانان با مذاهب مختلف برخوردار است. هر چند این قبرستان عمومی مسلمانان به دلیل سیطره نگاه خشک و قشری وهابیون در حال حاضر بازتاب دهنده ارزش‌ها و باورها و هنر و احساس مسلمانان نیست ولی همچنان ظرفیت بسیار بالای هویت‌بخشی تمدنی خود را حفظ کرده است.
*ضرورت پاسداشت و احیای یادبود بزرگان اسلام در بقیع چیست؟
جهان اسلام اکنون در وضعیت خیز تمدنی کنونی خود بیش از هر زمان دیگر، نیازمند عوامل هویت‌بخش است. همان طور که راهپیمایی بزرگ #اربعین یک ظرفیت استثنایی و شگفت برای هویت‌بخشی به مسلمانان پدید آورده است، بقیع نیز اگر از این منظر مورد توجه قرار گیرد و شرایط رونق زیارت آن فراهم آید یک ظرفیت بسیار بالای دیگر در جهان اسلام پدید خواهد آمد. نگاه خشک #سعودی‌ها سبب شده است که بی اعتناء به گرایش‌های عموم مسلمانان و تنها بر پایه گرایش مذهبی خود، به تبعیضی آشکار بین این بنا و دیگر بناهای مذهبی شهر مدینه و سرزمین حجاز دست بزنند و این کانون حرکت‌آفرین و پرشور را از نظر ظاهری به یک ویرانه تبدیل کنند و حال آنکه اگر به خود آیند و به بازسازی فضای جنه البقیع بپردازند این ظرفیت عظیم فعلیت خواهد یافت.
در یک نشست علمی با عنوان "علوم اسلامی، اخلاق و هنر در جهان شیعه: بررسی موردی شهر مدینه"، که در اکتبر ۲۰۱۸ در کلن آلمان برگزار شد، سه مقاله از سوی آقایان عادل زیاده و آدم بوبِک و محمد زهیر حسین از کشورهای مختلف در باره بقیع و نقش الهام‌بخش آن در معماری بقاع دیگر سرزمین‌ها و نقش هویت‌بخش کنونی آن و چگونگی فضاسازی دوباره آن ارائه شد. بر اساس این مقالات بهترین شکل پاسداشت و احیای یادبود بزرگان اسلام، فضاسازی دوباره بقیع و رونق دادن به زیارت آن به عنوان برترین و مهمترین قبرستان عمومی همه مسلمانان با گرایش‌های مختلف مذهبی و اعتقادی است.
*آسیب‌های افراط‌گری مذهبی در بقاع متبرک و تراث اسلامی چیست؟
پیش از پاسخ به این پرسش باید بر این نکته تأکید کرد که فضاسازی جنة البقیع باید به یک مطالبه عمومی در سطح جهان اسلام تبدیل شود و باید با تکرار این درخواست و پیگیری‌های عمومی و حقوقی و سیاسی، سرانجام حکام سعودی را وادار به پذیرش آن کرد و یا ان شاء الله با رفتن آن‌ها مسأله از اساس صورت دیگری بیابد، ولی باید بسیار مراقب بود که این درخواست و مطالبه و پیگیری از دایره مصالح و منافع امت اسلامی بیرون نرود و رنگ و بوی طائفه‌گری و سهم‌خواهی مذهبی به خود نگیرد. این باور که ما شیعیان معتقد به عصمت ائمه علیهم السلام و تداوم رسالت پیامبر در امامت آن‌ها هستیم نباید موجب فراموش شدن این نکته مهم شود که اهل بیت علیهم السلام مورد علاقه و محبت همه مسلمانان هستند. رفتارهای تند برخی مدعیان دفاع از ولایت اهل بیت علیهم السلام کار را برای نشان دادن عظمت و زیبایی‌های مکتب اهل بیت علیهم السلام دشوار می‌کند.
افراطی گری مذهبی از سوی هر کس که باشد به سستی و یا حتی گسست انسجام اجتماعی در گستره اجتماعی می‌انجامد و بعید می‌دانم کسی در ناصواب بودن این اقدام بر اساس آموزه‌های اسلامی تردید داشته باشد. تجربه تاریخی پس از پیروزی انقلاب به خوبی نشان داد که برخی از این مدعیان دفاع از ولایت امیرالمؤمنین مدام بر طبل اختلاف‌آفرینی‌ها می‌کوبند و به این ترتیب فرایند انسجام در سطح ا مت اسلامی را بسیار دشوار می‌کنند ولی به محض اینکه گفتگوها و حسن برخوردها به نتیجه می‌رسد و شرایط مناسبی برای تبیین و دفاع از مکتب اهل بیت علیهم السلام در گوشه‌ای از دنیا فراهم می‌آید، طلبکارانه و از موضع قدرت خیلی جلوتر از کسانی که این شرایط را فراهم آورده‌اند در پی بهره‌جویی از این نتایج برمی‌آیند و متأسفانه همچنان به بهانه‌جوئی‌هایی خود ادامه می‌دهند.
امید می‌رود هر چه زودتر شاهد بازسازی فضای بقیع و حرکت گسترده کاروان‌های زیارتی به این قبرستان عمومی و مورد علاقه و احترام همه مسلمانان باشیم.
نظر شما